Taalweetje

Wist je dat het woord ‘sirene’ - zoals van de brandweer of ambulance - afkomstig is van de gelijknamige mythologische wezens? Volgens Griekse mythologie waren sirenes halfgodinnen, met het lichaam van een vogel en het hoofd van een vrouw, die op eilanden in de Middellandse zee woonden. Met hun gezang lokten ze voorbijkomende schepen en lieten hen tegen de rotsen kapot varen. Hun gezang werd daardoor geassocieerd met gevaar. Vandaar dat sirenes, die als functie hebben de aanwezigheid van gevaar kenbaar maken, vandaag de dag dezelfde naam hebben gekregen.

Een gevoelige snaar raken

Deze kennis wordt in verschillende industrieën heel bewust ingezet. Neem de filmindustrie bijvoorbeeld, een horrorfilm is vaak een stuk minder spannend wanneer je het geluid uitzet. “Met muziek kan de sfeer van een scène bepaald worden”, aldus Eggen. Ook de reclame-industrie maakt hier slim gebruik van. “Een reclame moet iemand overhalen die het product nog niet kent. Muziek en geluid zijn hier essentieel bij”, vertelt hij verder.

Tijdens het vak ‘Sound Design’, wat Eggen heeft gegeven, kregen studenten de opdracht om een ‘ervaring’ mee te geven; maar dan van een product. “Een sound sketch noemen we dat. Dat gaat bijna richting reclame”, vertelt hij. “In die sound sketch video’s gebruik je, net als in de film, muziek of muzikale achtergrondgeluiden om een sfeer neer te zetten. Onbewust beïnvloeden die geluiden hoe dat product beleefd zou kunnen worden."

En zelfs - of misschien wel juist - winkels en supermarkten lijken bewust te proberen een gevoelige snaar te raken bij hun publiek. Let maar eens op in de Albert Heijn, er zijn ontzettend veel geluiden: producten scannen, bonuskaart scannen, een product weer verwijderen. Het lijkt niet zonder toeval dat de geluiden die horen bij méér kopen (bijv. scannen, bonus, afrekenen etc.) erg gezellig klinken, terwijl de geluiden die horen bij minder kopen (bijv. het verwijderen van een product) erg treurig klinken.

Tekst loopt door onder de video.

Muziek als medicijn

Muziek wordt niet enkel commercieel ingezet, maar ook voor non-profitdoelen; in de medische sector bijvoorbeeld. Zogenoemde muziektherapie is inmiddels een bekend concept bij verschillende aandoeningen. Zo wordt muziek onder andere ingezet om zwaar autistische kinderen te helpen met contact maken en sociale vaardigheden te ontwikkelen, om Parkinsonpatiënten met mobiliteitsproblemen te laten dansen en om het gemoed van mensen met dementie positief te beïnvloeden.

Dat laatste wordt ook op de TU/e onderzocht. Volgens Alzheimer Nederland vertoont zo’n 85% van de mensen met dementie in de loop van het ziekteproces gedragsproblemen. “Het is aangetoond dat muziek een enorme impact heeft op mensen met dementie”, vertelt Eggen. “Dat roept direct herinneringen op, mensen worden er rustig van, ze gaan zich echt anders gedragen.” Verschillende groepen binnen het Expertise Centre for Dementia and Technology (ECDT) bouwen hier momenteel op verder. “Industrial Design-medewerker Maarten Houben heeft in zijn promotieonderzoek onderzocht of je dit effect ook hebt bij alledaagse geluiden, en dat blijkt zo te zijn”, vertelt Eggen. In plaats van muziek wordt er dan gebruik gemaakt van geluiden die een persoonlijke betekenis hebben voor de persoon in kwestie. “Bij iemand die een treinconducteur is geweest blijken bijvoorbeeld treingeluiden sterke herinneringen op te roepen en interactie met de omgeving op te roepen."

Ook in ziekenhuizen, rondom operaties, heeft muziek een belangrijke functie gekregen. Studium Generale had onlangs een lezing met Markus Klimek, Anesthesioloog in het Erasmus Medisch Centrum en bestuurslid van de projectgroep Muziek als Medicijn. De groep doet onderzoek naar hoe muziek als pijnstilling gebruikt kan worden na operaties. “Er is al veel bewijs verzameld waaruit blijkt dat muziek angst en pijn kan verlichten, waardoor patiënten minder pijnmedicatie gaan gebruiken, korter in het ziekenhuis verblijven en sneller herstellen na chirurgische ingrepen”, vertelde Klimek tijdens zijn lezing.

Bart Hengeveld, universitair docent Industrial Design en bassist, begeleidt momenteel Industrial Design-onderzoekster Randi Nuij die hier onderzoek naar doet. “Mensen werken meer en meer op afstand, en dat heeft allerlei voordelen maar ook een aantal nadelen”, zegt Hengeveld. “Een van die nadelen is: mijn huis ziet eruit en voelt en klinkt als mijn huis. Dus er is geen enkele ondersteuning vanuit mijn omgeving om mij in een soort van werkmodus te zetten.” Ook het gebrek aan collega’s heeft volgens hem een duidelijk effect. “Ik heb geen enkel gevoel voor het ‘ritme’ van mijn collega’s in Atlas, waardoor je een zekere afstand ervaart.”

Dat inspireerde Nuij om een werk-soundscape voor thuis te ontwikkelen. Haar geluidsgeneratoren produceren een combinatie van menselijk gemompel, natuurgeluiden of abstracte geluiden. “Denk aan kraakjes en plopjes die gebouwen doorgaans maken”, legt Hengeveld uit. Deze geluiden zijn afhankelijk van de activiteit van de aangesloten collega’s. “Ik zit nu thuis, maar ik werk normaal in Atlas. Als het daar heel druk is, en er dus veel geluid is, dan vertaalt Randi’s programma dat naar meer actief geluid in mijn huisomgeving. Zonder dat het letterlijk het geluid is van Atlas.” Volgens Hengeveld moet dit ervoor zorgen dat mensen zich meer verbonden voelen met hun collega’s op afstand (en vice versa), en kan het bijdragen aan je focus en productiviteit op je werkplek op afstand.

Overprikkeling

Leuk, dat audio ons steeds meer kan helpen, maar wat als alles tegelijkertijd geluid maakt? “Denk aan een intensive care omgeving, dat is een plek waar veel geluid is”, begint Eggen. “Per apparaat is dat geluid wel ontworpen, maar als er echt een noodsituatie is ontstaat er ineens chaos. Als apparaten allemaal de aandacht willen en keihard hun alarm afvuren, dan is er niet veel meer over van het doel dat die geluiden dienen.” Ook de zelfscankassa’s - met hun constante bliepjes en piepjes - blijken een goed voorbeeld hiervan. “Een afstudeerder van mij werkte ooit bij de Albert Heijn. Zij vertelde dat zij na een dag werken echt helemaal overprikkeld was qua geluid, want als er een stuk of tien mensen bij de zelfscankassa’s staan dan hoor je alles door elkaar.”

Op zoek naar alternatieven voor dit soort ‘force-fit soundscapes’ geven Eggen en Hengeveld samen het vak ‘The Sound of Smart Things’. “Als we naar de ontworpen geluiden luisteren, dan zijn die niet per se ontworpen om onderdeel te zijn van een groter geheel, een soort alledaagse soundscape”, aldus Hengeveld. “Elk bliepje is er gewoon eentje op zich en dat levert een behoorlijke kakofonie op.” In het vak wordt er onder andere uitgegaan van muzikale principes om zo te onderzoeken hoe men - net als bij muziek - een goed klinkende en werkende compositie kan maken van alle kunstmatige geluiden en notificaties om ons heen. “Zo proberen we van al die losse geluiden een coherent geheel te maken”, sluit hij af. “Niet door de geluiden om ons heen te vervangen door stukjes muziek want dat wordt vreselijk, maar wel door het ensemble aan geluiden om ons heen muzikaler op te vatten en in te zetten.”