De gedachte aan een bepaald resultaat - dan wel eerder meegemaakt, dan wel als verwachting gedeeld door de arts - kan een groot effect hebben op ons brein. Mensen voelen zich al beter als ze denken dat ze een werkend medicijn hebben gehad. Maar de omgekeerde versie daarvan bestaat ook: het nocebo-effect. Dat gaat om het creëren van een negatieve verwachting die vervolgens effect heeft op de ervaring van mensen. Het nocebo-effect is misschien nog wel relevanter dan het placebo-effect. Het kan de behandeluitkomst namelijk negatief beïnvloeden. Zo werden er in een studie bijvoorbeeld bijwerkingen gemeld door mensen die helemaal geen behandeling hadden gehad. ‘Hoe kan dat?’, hoor je de zaal denken. “Als je meedoet aan zo’n onderzoek, moet je de bijsluiter lezen van het medicijn dat getest wordt. Wie heeft er hier wel eens een bijsluiter gelezen?” vraagt Evers, hoogleraar gezondheidspsychologie aan Universiteit Leiden. Bijna alle handen gaan omhoog. “Als je die uit hebt, ben je geconfronteerd met allerlei vreselijke mogelijke bijwerkingen. Mensen blijken daar gevoelig voor en denken die vervolgens ook te ervaren.”

Het gaat niet alleen om persoonlijk verkregen informatie die een nocebo-effect kan veroorzaken. Ook informatie uit de media heeft invloed. Als er bijvoorbeeld veel wordt bericht over griepverschijnselen in de media, horen huisartsen in de dagen daarna die genoemde klachten vaker bij patiënten op het spreekuur. En negatieve ervaringen kunnen ook een nocebo-effect veroorzaken: kankerpatiënten die misselijk zijn geweest na een chemokuur en na een tijd weer plaatsnemen in de wachtkamer voor een volgende kuur, kunnen zich al spontaan misselijk voelen voordat de kuur überhaupt begonnen is.

Alternatieve geneeswijzen

De professor had zich duidelijk verdiept in haar publiek: studenten willen graag bewijzen en onderzoeksresultaten zien. Van die laatste had Evers er dan ook genoeg meegebracht. “Er zijn al veel onderzoeken gedaan naar het placebo-effect, sommige ethischer dan andere. Zo is er bijvoorbeeld een studie gedaan naar het effect van een ‘operatie’ aan de knie bij artrose. Bij een deel van de proefpersonen werd de knie enkel open gemaakt en weer dicht gemaakt. De andere groep werd echt geopereerd aan de artrose. Beide groepen gaven aan zich beter te voelen na de operatie.”

“Vanuit de zaal hoorde ik al iemand zeggen ‘alternatieve geneeswijzen zijn dan vast ook één en al placebo-effect?’ Dat durf ik niet te zeggen, daar heb ik niet genoeg onderzoek naar gedaan. Alternatieve genezers maken in ieder geval slim gebruik van communicatie. Afhankelijk van de informatie die je deelt én hoe je die deelt, kun je veel invloed hebben op hoe de patiënt iets ervaart”, weet Evers.

Denken dat je bepaalde heilzame zaken tot je neemt, is dus al deel van de ervaring. Neem nu koffie. Daar wordt vaak over gesproken als een ideale oppepper als het even niet meer gaat aan het eind van de dag. Of als die dag überhaupt niet wil starten. Ook daar is een placebo-effect gemeten. Een groep mensen kreeg normale koffie en een andere groep cafeïnevrije koffie. Beide groepen bleken nadien beter te presteren op een tentamen. “Een vergelijkbaar effect zien we ook bij bier: mensen die alcoholvrij bier drinken zonder dat te weten, gaan zich na een aantal biertjes automatisch dronken gedragen. Onmogelijk maar mogelijk. Probeer maar eens bij je vrienden.” Dat zorgde direct voor rumoer in de zaal.

Wel voor de poes

“Werkt het placebo-effect ook bij dieren?”, vraagt Evers aan de zaal. “Ja”, zegt een dame. Evers: “Inderdaad, dieren als apen, honden, katten, fruitvliegjes, et cetera zijn gevoelig voor het placebo-effect. Dat komt omdat ze goed te trainen zijn, want zo werkt het placebo-effect: het is een leereffect, een conditionering. En dat laatste werkte zowel bij mensen als bij dieren.” Daar had de professor ook vermakelijk bewijs van meegebracht. Op dit kattenfilmpje ging de zaal los:

Ook ratten doen het goed op het placebo-effect, blijkt uit onderzoek. Ze kregen een pijnstiller middels een prikje en daarna een pijnprikkel. De tweede keer kregen ze een placebo middels een zelfde prikje en daarna wederom een pijnprikkel. Een controlegroep kreeg geen pijnstiller of prikje maar wel de pijnprikkels. De ratten met de placebo gaven minder pijnreactie dan soortgenoten die geen pijnstiller kregen. De eerste ronde zorgde de pijnstiller voor een pijnstillend effect bij het krijgen van een pijnprikkel. De tweede keer had het krijgen van eenzelfde soort prikje al genoeg effect dat de rat minder pijnsymptomen gaf. Dat is een conditioneringseffect en ook bewijs dat een placebo-effect niet bewust hoeft te gaan door het geven van informatie door een arts, bijvoorbeeld.

Is het ethisch?

“Zestig procent van de artsen schrijft wel eens een placebomedicijn voor aan zijn patiënten.” Maar hoe ethisch is dat? En moeten we niet eerlijk zeggen dat het om een neppil gaat? Werkt het placebo-effect nog wel als we er open over praten? “Ja, als ze een positieve verwachting mee krijgen van de placebo wel. Als men er maar in gelooft, dat is de sleutel. Communicatie doet dus heel veel. Moeten we dan dus alle patiënten informeren en het meenemen in de opleiding van artsen? Wij vinden van wel. We zijn er nog niet precies uit hoe, daar werken we nog aan. Maar het is belangrijk. Neem nu het voorbereiden van een patiënt op een operatie. Dat kan je op verschillende manieren doen. Met een negatieve of positieve insteek. Je kunt zeggen ‘de ergste pijn die u zult voelen is wat stekend als…’. Of je kunt zeggen ‘we proberen de ervaring zo aangenaam mogelijk te laten verlopen voor u’. Dat zorgt voor een andere verwachting bij de patiënt en daarmee voor een andere ervaring.”