Metawetenschappers zijn vaak eenlingen, aldus Krist Vaesen en Daniël Lakens, beiden universitair hoofddocent bij de faculteit IE&IS. “Terwijl hun collega’s gewoon hun ding doen, vragen deze onderzoekers zich af: wat zijn we nu eigenlijk aan het doen?”, schetst Lakens. 

Onderzoek naar metawetenschappelijke onderwerpen doen zij meestal naast hun hoofdonderzoek, zonder financiering en vanuit een intrinsieke motivatie om de wetenschap beter te maken. Vaesen: “Voor die groep willen wij een thuis bieden.” Dat is ook de reden dat de twee met Cursor in gesprek gaan: om zichtbaarder te worden binnen de gehele TU/e. 

Zetje

META/e bestaat sinds begin 2025. “Behalve Daniël en ik waren ook onze collega’s Sajedeh Rasti, Vlasta Sikimić, Wybo Houkes, Cristian Mesquida en Andrea Kis betrokken bij de oprichting. Het was een team effort”, benadrukt Vaesen. Het instituut richt zich op onderwerpen als open science, team science (versus competitie), reproduceerbaarheid van onderzoek en de toepassing van AI. 

“We hebben META/e op eigen initiatief opgericht, bottom-up dus”, zegt Vaesen. Lakens vult aan: “Het laatste zetje kwam van een accreditatie waaruit bleek dat de faculteit veel expertise in huis heeft op metawetenschappelijk vlak. Het advies aan IE&IS was om daar meer mee te doen.”

Wie zich betrokken voelt bij de metawetenschap, kan zich tijdens bijeenkomsten van META/e laten inspireren door de community van gelijkgestemden. Maar het instituut doet meer. Zo is er een vak voor eerstejaars masterstudenten, waar zij wetenschappelijke artikelen op kwaliteit leren beoordelen. 

Voor PhD’ers en postdocs, ook van buiten de TU/e, is er de Paul Meehl graduate school. Meehl was een Amerikaanse grondlegger van de metawetenschap. Deelname aan de graduate school is gratis, benadrukt Daniël Lakens. “Omdat de meesten dit onderwerp ernaast doen, uit interesse, en er geen opleidingsbudget voor hebben.”

Activisme

“Wat metawetenschap onderscheidt van disciplines als wetenschapsfilosofie, is dat er een zeker idealisme en activisme in zit. We doen onderzoek om de wetenschap uiteindelijk beter te maken.” Vaesen kan het weten, want behalve ingenieur is hij ook wetenschapsfilosoof. “Dat is ook de reden dat we het instituut zelf opgericht hebben: er loopt van alles fout en waarom wachten om dat te veranderen?”

Lakens heeft een achtergrond in de experimentele psychologie. “Mijn uitgangspunt is: wij mensen doen ons best, maar we doen nu eenmaal niet alles goed. Wat kan beter en hoe kunnen we dat regelen?” Hij haalde een Vici-beurs binnen voor metawetenschappelijk onderzoek. En als voorzitter van de TU/e Ethical Review Board, houdt hij zich structureel bezig met wetenschapsethiek. 

Innovatiedrift

Vaesen publiceert binnenkort een boek, Neomania, met de ondertitel: How our obsession with innovation is failing science, and how to restore trust. “Wetenschappers worden langs alle kanten ongelooflijk gepusht om maar te innoveren om te innoveren.” Door die innovatiedrift springen onderzoekers direct op elke nieuwe trend – zoals AI – om de boot maar niet te missen. Vaesen: “Maar wat de wetenschap nodig heeft, is robuuste kennis. En dat vraagt tijd en vasthoudendheid.”

En er zijn meer perverse prikkels die de wetenschap ondermijnen, zoals onderlinge competitie. Veel mechanismen in de wetenschap stimuleren dit: het systeem van individuele beloningen, de voortdurende strijd om funding en de piramidevorm van het academische functiehuis. 

AI-reviews

De kwaliteit van wetenschap als geheel komt echter onder druk te staan als onderzoekers hun persoonlijke succes voorop stellen. Lakens noemt een voorbeeld waarin ook de alom ervaren hoge werkdruk een rol speelt: “Wetenschappelijke tijdschriften vinden nauwelijks nog reviewers voor ingezonden artikelen.” 

“Reviewen is bij uitstek iets wat je niet voor jezelf doet, maar om de wetenschap vooruit te helpen.” Intussen zijn er al journals die experimenteren met AI-reviews, zegt hij: “En dat brengt weer andere vraagstukken met zich mee.”

‘Dit kan dus ook’

Tegenover het competitiemodel staan concepten als team science en open science, die uitgaan van de kracht van samenwerking en van voortbouwen op elkaars resultaten. Sajedeh Rasti, een van de drijvende krachten achter META/e, doet promotieonderzoek naar coördinatie in de wetenschap: afstemming over welke onderzoeksrichtingen kansrijk zijn en wie welke taken oppakt (zie kader onderaan). 

“Onder het motto practice what you preach hebben we dit meteen toegepast”, vertelt Vaesen. In aanloop naar een call, zochten de META/e’ers contact met een twintigtal collega-metawetenschappers in het land. Dit deden ze met de vraag: willen jullie wellicht – in plaats van de competitie met elkaar aan te gaan – gezamenlijk een aanvraag indienen? 

Het idee leidde uiteindelijk tot twee collectieve aanvragen, waarover in maart 2026 uitsluitsel komt. “Of het geld nu wordt toegekend of niet, dit is sowieso winst”, zegt Lakens. “De deelnemers reageerden allemaal enthousiast en geïnspireerd, in de trant van: ‘Wacht even, dit kan dus ook. We kunnen het ook gewoon samen doen’. Er is een zaadje geplant.” 

Magisch

Open science is een principe dat de wetenschap gaat verbeteren, daar lijkt iedereen het over eens: overheid, onderzoeksfinanciers en universiteiten. Goed nieuws, zou je zeggen, maar wat Lakens en Vaesen betreft, is er meer nodig dan open science uitroepen tot speerpunt. 

Allereerst onbreekt de structuur om te checken of de richtlijnen wel worden gevolgd. Vaesen: “De nieuwe landelijke code wetenschappelijke integriteit, alle NWO-beurzen, het beleid van de universiteit: allemaal eisen ze dat onderzoekers hun data netjes delen. Maar geen van alle geven ze richtlijnen hoe dit te monitoren.” “Ze hopen gewoon dat het magisch gebeurt”, zegt Lakens met een grijns. Dan, serieus: “Zonder inzicht in de stand van zaken, kun je geen goed beleid voeren. De TU/e zou zich hier ambitieuzer in kunnen opstellen. Voor het monitoren kan de universiteit bijvoorbeeld de research cockpit inzetten die LIS heeft ontwikkeld.” 

Eigenbelang

Een tweede rol voor het universiteitsbestuur is het motiveren van de community om open science ook in handelen te omarmen, ook als dat op korte termijn vooral gedoe oplevert. “Het bestuur vertegenwoordigt immers het collectieve langetermijnbelang”, zegt Lakens. 

Wat niet wil zeggen dat het College van Bestuur open science top-down moet doordrukken, benadrukt hij, “Maar het is wel aan het college om doelen te stellen en alle onderzoekers hierin mee te nemen.”   

Dat wetenschappers niet onmiddellijk uit zichzelf hun gegevens openstellen, begrijpen Lakens en Vaesen wel. “Onderzoekers hebben een eigenbelang. Het kost tijd en de werkdruk is al zo hoog. En wat als iemand je data gebruikt voor datgene wat je er zelf nog mee van plan was?”, zegt Lakens. 

Het zijn processen die in veel metawetenschappelijk onderzoek meespelen en die er mede voor verantwoordelijk zijn dat academia nog geen utopia is.