In 1999 koos hoogleraar en decaan Maarten Merkx er bewust voor om tweeënhalf jaar als postdoc in de Verenigde Staten (VS) te werken, aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT). Destijds was de VS volgens hem dé plek waar je als jonge wetenschapper naartoe wilde  ‘omdat er alles leek te kunnen’. Iets wat hem en veel andere wetenschappers in het land aantrok.

Sinds de recente ontwikkelingen, onder leiding van president Trump, heerst er het gevoel dat er steeds minder mag en kan. Volgens Merkx kan deze verandering het einde betekenen van de leidende wetenschapspositie die de VS sinds de tweede wereld oorlog heeft. “De eerste regering van Trump introduceerde het concept van alternative facts. Nu gaat het veel verder en probeert Trump te bepalen wat de feiten zijn.”

Ben je bezorgd over de maatregelen van de regering Trump ten aanzien van de wetenschap?

“Ja, uiteraard zou ik zeggen. De beperking van de academische vrijheid, bepaalde termen die niet meer gebruikt morgen worden, mensen die gemakkelijk het land worden uitgezet, als hun onderzoek of hun mening de regering niet bevalt. En als hier niet in mee wordt gegaan, zijn er behoorlijke financiële gevolgen, die weer een groot effect kunnen hebben op onderzoek en onderwijs. Kijk bijvoorbeeld naar Columbia University of het National Institute of Health. Het is daarom heel belangrijk dat Harvard heeft besloten om hier niet in mee te gaan. Zij zijn vanwege hun prestige en grote eigen vermogen een van de weinigen die zich dit voorlopig kunnen veroorloven. Op de eerste plaats maak ik me dus zorgen voor mijn collega’s in de VS. Maar wetenschap is internationaal, dus dit heeft ook effect op de wetenschap in het algemeen.”

“En het is niet alleen voor de wetenschap, maar ook voor de samenleving een gevaar als feiten er eigenlijk niet meer toe doen. Het grootste gevaar is zelfcensuur. Je merkt dat mensen steeds voorzichtiger worden met wat ze zeggen. Overigens is dit iets waar sommige Amerikaanse universiteiten zich voor Trump zelf ook schuldig aan maakten door juist te proberen zo “woke” mogelijk te zijn.”

Merk je zelf in je werk de gevolgen van de maatregelen?

“Nee, ik heb geen directe voorbeelden op dit moment. Ik heb in het nieuws gehoord dat er bepaalde vragenlijsten naar Europese universiteiten zijn gestuurd. Bijvoorbeeld naar onderzoekers aan de universiteiten van Wageningen en Leiden. Maar dat soort dingen heb ik zelf nog niet meegemaakt. Een paar weken geleden hadden we voor ons symposium een hoogleraar van Harvard op bezoek. Hij schetste een beeld van grote onzekerheid en maakte zich grote zorgen. Zowel over de vraag of onderzoeksvoorstellen die al ingediend waren nog gehonoreerd zouden worden als over de gevolgen op wat langere termijn”.

Welke bedreigingen zie je voor je werk, de TU/e, en het onderwijs en onderzoek in het algemeen?

“Wetenschap is internationaal. De maatregelen tegen onderwijs en onderzoek in de VS gaan ons op twee manieren raken. Enerzijds direct: onderzoek of onderzoekssamenwerkingen in of met Amerika zullen moeilijker worden. Maar ook indirect kunnen ze effect hebben. Amerika heeft een behoorlijk sterke positie in de wetenschap, maar ook daarbuiten. En wat je nu al ziet gebeuren, is dat ook universiteiten en onderzoekers buiten de VS worden gecontroleerd - bijvoorbeeld met die vragenlijsten - en als je dit weigert, word je buitenspel gezet, dan mag je niet meer meedoen. Dat kan op termijn een risico worden voor de TU/e en voor de wetenschap in het algemeen.”

Zie je ook kansen?

“Nou in algemene zin niet, ik heb me gestoord aan het opportunisme waarin sommigen dit als een kans zien om te scoren. De minister van onderwijs en NWO hebben aangekondigd dat er een fonds komt om topwetenschappers die het land willen verlaten naar Nederland te halen. Beetje vreemd van deze minister. Hij heeft net miljarden bezuinigd op onderzoek en er worden op verschillende plekken mensen ontslagen, en een week later zegt hij: 'Laten we een potje geld bij NWO vragen om toppers uit de VS aan te nemen’.”

“Ik denk dat de VS zijn voorsprong in de natuurwetenschappen kwijt kan raken als dit nog langer duurt. Als de VS minder aantrekkelijk wordt, omdat er minder mag en kan, dan trekken ze ook minder talent aan. Een groot gedeelte van het onderzoek bij de topuniversiteiten wordt namelijk gedaan door Aziaten en Europeanen. Het was lang de ondernemersgeest en het gevoel dat er zo veel mogelijk was, die de toptalenten uit de rest van de wereld aantrok en waar de leidende positie van de VS op dreef. Dat is ook de reden waarom ik er mijn postdoc heb gedaan. Deze toppositie dreigt ze te verspelen en dat kan kansen bieden voor bijvoorbeeld Europa als Europa ook daadwerkelijk veel meer in onderzoek gaat investeren. En voor China natuurlijk.”

Wat vind je dat de TU/e zou kunnen of moeten doen om het eigen onderzoek en onderwijs te beschermen?

“Ik denk dat het vooral belangrijk is hoe we hierop reageren. Het beste wat we kunnen doen, is als universiteiten gezamenlijk optrekken. We moeten ervoor zorgen dat alle Nederlandse universiteiten dezelfde lijn trekken - wat volgens mij al gebeurt - en dat dit ook op Europees en internationaal niveau gebeurt. Alleen maak je geen kans, als Europa wel.”

“En het is belangrijk dat de VS ons niet tegen elkaar uitspeelt. Het kan best aantrekkelijk zijn om op korte termijn te zeggen: Wij doen niks met gender of wij doen niks met vaccins, om zo sancties vanuit de VS te ontlopen. Maar dat is heel gevaarlijk. Dan ga je op korte termijn voor winst, maar op lange termijn help je mee de boel af te breken.”