Via Klis heeft er aan de TU/e een EngD-project plaatsgevonden over het draadloos laden van rijdende voertuigen. En er loopt momenteel een project met studententeam SOLID, dat draait om het in de lucht houden van vitale infrastructuur. De technologie van het team, waarbij energie wordt opgeslagen in ijzerpellets, zou kunnen dienen als noodvoorziening voor een ziekenhuis in een oorlogssituatie. In een casestudy met een Oekraïens ziekenhuis als voorbeeld, kijken de studenten nu naar hoe haalbaar dat is. “Het brengt een vraagstuk met zich mee dat van maatschappelijk belang is”, licht businessmanager Florian van den Dool de keuze toe om met Defensie in zee te gaan. “We hopen dat ze ons als serieuze potentiële partner hierin zien.” 

Noodpakket

Volgens Klis zijn er signalen dat bij studenten de bereidheid toeneemt om met Defensie in zee te gaan. Zo ziet hij dat steeds meer studenten zich als reservist aanmelden. Cijfers daarvan zijn niet beschikbaar, omdat Defensie niet bijhoudt waar reservisten studeren. Wel is een duidelijke toename te zien van TU/e-studenten die deelnemen aan Defensity College, een programma waarbij studenten op hun eigen niveau en in hun eigen vakgebied, naast hun studie bij Defensie werken. Sinds de oprichting daarvan in 2015, zijn tien militaire werkstudenten van de TU/e weer uitgestroomd, laat een woordvoerder van Defensie weten. Op dit moment zijn er vijftien TU/e-studenten actief binnen het programma. 

Samenwerken met Defensie wordt volgens decaan Van Houtum door veel mensen gezien als bijdragen aan een maatschappelijke uitdaging. Net zoals het geval is bij onderzoek op het gebied van de energietransitie. “Je voelt gewoon aan: er is een maatschappelijke verandering gaande”, voegt Hommerson daaraan toe. “Vroeger had niemand het over Defensie, nu moeten we ineens allemaal een noodpakket voor 72 uur aanschaffen.”

Knappe koppen

Het zijn de zorgen over geopolitieke spanningen en de nationale veiligheid die de bereidheid doet toenemen van onderzoekers en studenten aan de TU/e om met Defensie samen te werken, denkt Van Houtum. Vooral het afgelopen jaar heeft hij die bereidheid sterk zien groeien, “na de speech van Rutte”. De Russische invasie in Oekraïne speelt daar volgens Hommerson in mee, maar ze noemt ook potentiële agressie in de Zuid-Chinese Zee en de blokkade van Taiwan. In dat land zit onder andere TSMC, een van de grootste chipfabrieken ter wereld. “Als er daar problemen uitbreken, komt daarmee de globale chipvoorraad zwaar in gevaar.” 

Daarnaast is er ook een niet-traditionele oorlogsvoering gaande. Als voorbeeld noemt Hommerson de drones die de afgelopen tijd op meerdere vliegvelden opdoken. “Je ziet dat er door verschillende actoren, statelijk of niet, hun best wordt gedaan om onze samenlevingen te destabiliseren. Ook met bijvoorbeeld cyber-attacks of aanvallen op het energienetwerk. Dat zijn onze vakgebieden, op de TU/e. Daarom heeft Robert-Jan Smits destijds ook gezegd: kunnen we niet onze knappe koppen bij elkaar zetten wanneer dat nodig is.” Hij stelde toen voor een ‘slimme reserve’ op te zetten. 

Dat betekent niet dat de universiteit zich blindelings in een innige samenwerking met Defensie moet storten. Niet voor niks zijn Hommerson en Van Houtum al sinds begin dit jaar bezig met een verkenning. Die is niet alleen tijdrovend omdat het moeilijk is om een inventarisatie te maken van alle projecten die vanuit de TU/e al lopen met Defensie, welke geldstromen er zijn, welke afdelingen binnen het ministerie en op welke thema’s er raakvlakken zijn. Maar er is nog een heel grote andere component die aandacht vraagt: de ethische overwegingen. Om hen daarbij te helpen, richtte de universiteit voor de zomer al een ad hoc ethische commissie op voor defensiegerelateerd onderzoek.

Ethische kaders

Die kar trekt hoogleraar Filippo Santoni de Sio, van de Philosophy and Ethics groep binnen IE&IS. De commissie is ‘ad hoc’, omdat de universiteit die snel wilde oprichten toen duidelijk werd dat er meer samengewerkt zou gaan worden met Defensie. Het adviesorgaan werkt aan een ethisch beoordelingskader voor dit soort samenwerkingen en hoopt de gemeenschap meer bewust te maken van de ethische afwegingen die daarbij horen. Mogelijk wordt de commissie onderdeel van een bredere commissie voor gevoelige samenwerkingen, die Niek Lopes Cardozo als kwartiermaker aan het uitrollen is. 

De ad-hoccommissie is – in tegenstelling tot de bredere commissie – al ‘in bedrijf’ en beoordeelt (aankomende) onderzoeksprojecten met Defensie die onderzoekers voorleggen. De commissie brengt daarover een niet-bindend advies uit. Tot nu toe zijn er zes aanvragen behandeld: ze hebben allemaal groen licht gekregen. “De commissie zou negatief adviseren bij onderzoek naar technologieën met een duidelijk offensieve toepassing, of met ethisch of legaal problematische doeleinden”, aldus Santoni de Sio. 

Defensief versus offensief

Ethische afwegingen moeten onderzoekers onder andere maken op het gebied van dual use (zie kader). Die term verwijst naar onderzoek dat voor verschillende doeleinden kan worden gebruikt, legt Santoni de Sio uit. “Je hebt defensief versus offensief gebruik, maar ook civiel versus militair gebruik.” Onderzoekers moeten daarbij volgens hem goed nadenken over in hoeverre en onder welke voorwaarden een technologie die ontwikkeld is voor civiel of defensief gebruik, omgevormd kan worden tot een offensieve technologie. Mocht dat gemakkelijk zijn, dan hoeft dat niet meteen te betekenen dat ze het onderzoek niet moeten doen. “Je zou ook kunnen kijken naar hoe je de technologie zo kunt ontwerpen dat het bijvoorbeeld moeilijker wordt om die voor offensieve doeleinden te gebruiken.”

Rob Basten is een onderzoeker op de TU/e die veel met Defensie samenwerkt, veelal samen met collega-onderzoek Loe Schlicher. Hij zit in twee onderzoeksprojecten die zijn gefinancierd vanuit het European Defence Fund, de eerder genoemde DISCMAM en ROLIAC. Hij werkt samen met de Luchtmacht, Landmacht en Marine. En met het Commando Materieel en IT (Commit): “omdat ik werk aan het zo efficiënt en effectief mogelijk onderhoud uitvoeren aan apparatuur.” Basten voelt geen wezenlijk verschil tussen onderzoek in samenwerking met de industrie en met Defensie als het gaat om het niet kunnen delen van onderzoeksresultaten.

De methoden die hij ontwikkelt, zijn grotendeels civiel inzetbaar, maar zijn soms wel specifiek bedoeld voor Defensie. “Ik zou niet aan een case werken als die draait om bepaalde wapens. Maar je moet ook realistisch zijn: de meeste resultaten die ik verkrijg, kunnen ook gebruikt worden voor wapens. Een precieze grens trekken, gebeurt case-by-case. Basten heeft nooit een compleet onderzoek binnen Defensie afgewezen vanwege ethische bezwaren. “Ik heb wél eens een onderzoek afgewezen met de tabaksindustrie.”

Situatieschets

Basten geeft ook vakken aan studenten die relevant zijn voor Defensie, al denkt hij dat het gros van de vakken aan de universiteit relevant kan zijn voor defensieve toepassingen: “Zo’n beetje alles wat civiel van belang is, is dat ook voor Defensie.”  In een van zijn vakken nodigt hij een gastdocent uit van de Koninklijke Luchtmacht. En in tentamens gebruikt hij soms een situatieschets van een militaire missie, waar reserve-onderdelen van voertuigen geleverd moeten worden.

Basten heeft meerdere promovendi en nog meer afstudeerders gehad die onderzoek hebben gedaan met of bij Defensie. Masterstudenten komen soms via hem bij de krijgsmacht of Defensie terecht voor hun afstudeerproject. Ethische overwegingen bespreekt hij wel met promovendi, “maar met master- en bachelorstudenten niet in alle gevallen. Ik geef wel altijd aan dat als ze niet met Defensie willen werken, dat geen enkel probleem is.”

De grote waarde van de samenwerking ligt voor hem in het kunnen bijdragen aan de weerbaarheid van Nederland en haar partners. “En Defensie loopt vaak voorop met ontwikkelingen.”

Defensieonderzoek zal niet de overhand krijgen aan de TU/e en de universiteit wil ook niet alles dichtgooien, zegt Van Houtum geruststellend. “We zijn een publieke instelling en we willen zoveel mogelijk open blijven.” Nu de verkenningsfase ten einde loopt, kunnen Hommerson en hij gaan kijken naar concrete vervolgstappen. Dat begint met informatiesessies met de gehele TU/e-gemeenschap. Ook zijn er al ideeën voor een mogelijke minor in samenwerking met Defensie en een eventueel ‘flagship’ op het gebied van Security & Resilience, maar of die er ook daadwerkelijk gaan komen, staat verre van vast. 

“Niemand wil oorlog”

Eerst moet de universiteit met Defensie uitzoeken hoe om te gaan met lastige punten, zoals het behouden van open science. UNL werkt samen met Defensie aan een raamovereenkomst. Die moet randvoorwaarden scheppen voor eventuele samenwerkingen. UNL neemt daarbij ook knelpunten in rekening, zoals het vraagstuk over open science. Een specifiek punt waar adviseur Bosch een uitdaging in ziet, is de (snelle) toepasbaarheid van onderzoek. “Het lastige is dat onderzoek bij een universiteit normaal gesproken gericht is op het stimuleren van een vakgebied en niet direct op het snel toepasbaar maken ervan in de praktijk. De urgentie om snel iets operationeel klaar te hebben, strookt niet altijd met de doelstelling van een universiteit.”

Dat beaamt Hommerson. Voor de universiteit is het onmogelijk om te voldoen aan een call voor een prototype dat binnen zes maanden klaar moet zijn, geeft ze als voorbeeld. “Maar voor een oorlog over zes of zeven jaar: daar kun je hele goede innovatieprogramma’s op maken.” Niemand wil echter oorlog, benadrukt Klis van MindBase en juist daarom moet Defensie volgens hem opschalen. “We willen allemaal vrede, maar dat is niet de werkelijkheid. We moeten ervoor zorgen dat we kunnen vechten als dat nodig is, om ook voldoende te kunnen afschrikken als NAVO. Als onze krijgsmacht sterk genoeg is, hopen we dat andere landen het niet in hun hoofd halen een NAVO-land binnen te vallen.”